Ինչո՞ւ ԽՍՀՄ-ի փլուզումը դարձավ Ռուսաստանի փլուզման սկիզբը
Հասկանալու համար, թե ինչ է կատարվում հիմա, պետք է հասկանալ, թե ինչպես էր դա արվում այն ժամանակ՝ 1991-ին։
Ժաննա ՇՎԸԴԿԱՅԱ, "Սովետական Ռուսաստան" Թերթ
Ով է նա՝ գաղափարական մարդագայլը և պերեստրոյկաի վակխանալիայի կարդինալը
"Կարթագենը պետք է ոչնչացվի" –Լատինական այս հին արտահայտությունն արտացոլում է Ռուսաստանի վերաբերյալ ԱՄՆ տեսլականի էությունը: ԽՍՀՄ ոչնչացումը գլոբալ խնդրի միայն առաջին մասն էր։ Դա տեղի է ունեցել ոչ մի գիշերում: Այն պատրաստվել է մի քանի տասնամյակ՝ սկսած Խրուշչովի ժամանակաշրջանից։ Համաշխարհային նպատակի առաջին խնդիրն իրականացվել է 1991 թվականին։
Այդ նույն արևմտամետ դեմոկրատների ձեռքով անմիջապես սկսեց իրագործվել հետևյալ խնդիրը։ Վերջին երեք տասնամյակները հենց դրան էին ուղղված։ Պետք չէ մտածել, որ Ռուսաստանը ոչնչացնում է բացառապես "դրսից եկած չար քեռին"։ Այն ամենը, ինչ արվել է վերջին երեսուն տարիների ընթացքում, արվել է մեր՝ ռուսներիս, մարդկանց ձեռքով, այդ թվում՝ իշխանության։ Գաղտնիք չէ, որ մեր կառավարությունը մինչև 2022 թվականը բացահայտ արևմտամետ ու լիբերալ էր։
Հասկանալու համար, թե ինչ է կատարվում հիմա, պետք է հասկանալ, թե ինչպես էր դա արվում այն ժամանակ՝ 1991-ին։ Մեխանիզմները դեռ նույնն են, բայց ավելի կատարելագործված, իսկ մարդկային կրքերն ու արատները հավերժ են։ Դրա համար էլ այսօր այն մասին, թե կոնկրետ ով էր ԽՍՀՄ փլուզման գաղափարախոսը։
Միանգամից ասեմ, որ պաշտոնական փաստաթղթերի մեծ մասը դեռ գաղտնի է, մի մասը, ցավոք կորել է, մի մասն էլ արտերկիր է տարվել։ Այն տեղեկությունները, որոնք հաջողվում է գտնել, այդ տարիների վկաների հուշերն են, ժամանակի մամուլում ինչ–որ գրառումներ, որոնց տողերի արանքում կարելի է ինչ-որ բան հասկանալ, և այն սակավաթիվ գաղտնազերծված փաստաթղթերը, որոնք թույլ են տալիս ինչ-որ բան պարզաբանել: Առկա փաստաթղթերի հետ նույնպես ամեն ինչ այնքան էլ պարզ չէ. դրանցից շատերը բացահայտ կեղծ են և պատրաստվել են որոշակի նպատակով։ Ստալինի ժամանակաշրջանի փաստաթղթերի կեղծման և խորհրդային պատմության վերաբերյալ ամենախորը հետազոտությունն անցկացրել է ռուս հրապարակախոս Պյոտր Բալաևը, ով չափազանց անհարմար հարցեր է տալիս ժամանակակից պատմաբաններին, և որի գրքերը պարզապես շրջում են մեզ ծանոթ աշխարհի պատկերը, բայց սա ապագայում առանձին հոդվածի թեմա է:
Ո՞ր տեղից է առաջացել սեփական երկրի հանդեպ ատելությունը:
Այս հանցագործությունը վաղեմության ժամկետ չունի և չի կարող ունենալ։ Այս հանցագործության անունը ԽՍՀՄ-ի նպատակային ոչնչացումն է։ Գորբաչովը, Յակովլևը և Ելցինը, և գլխավոր գաղափարախոսն ամենևին էլ Գորբաչովը չէր։ Դա Ալեքսանդր Նիկոլաևիչ Յակովլևն էր: Ամեն ինչ սկսվեց ոչ թե 1980-ականներին, այլ շատ ավելի վաղ…
Երեսուն տարի շարունակ նրանք համառորեն փորձում են մեզ ներշնչել այն մտքերը, որ "ԽՍՀՄ-ը դատապարտված էր", որ "սոցիալիստական համակարգը ապացուցեց իր անարդյունավետությունը", որ "պլանավորված տնտեսությունը կենսունակ չէ", բայց մենք շատ քիչ բան գիտենք այն մասին, թե ով և ինչու է առաջ մղել այդ մտքերը:
Այնուամենայնիվ, մենք պետք է հասկանանք, թե ինչ է տեղի ունեցել ԽՍՀՄ-ում: Բայց, ամենակարևորը, մենք գրեթե ոչինչ չգիտենք այն մասին, թե ինչպես է նման կերպարանափոխություն տեղի ունենում նորմալ սովետական/ռուս մարդու հետ:
Յակովլևի կենսագրության մեջ կյանքի առաջին տողերը բավականին բարենպաստ են: Ծնվել է 1923 թվականին, Յարոսլավլի մարզում։ Ռազմաճակատում է՝ 1942-ի փետրվարից-օգոստոս: Ծանր վիրավորվելուց հետո վերադարձել է հայրենի Յարոսլավլ, որտեղ էլ որոշվել է նրա կյանքի ուղու ապագա արագընթաց մայրուղին՝ կուսակցական աշխատանքը։ Այդ ժամանակի քայլը միանգամայն տրամաբանական է, Կարմիր բանակի լեյտենանտը, ով պաշտպանում էր իր հայրենիքը, միանում է ԽՄԿԿ(Բ)-ին և իր կյանքը կապում կուսակցության հետ։ Իսկապես տրամաբանական է, եթե չգիտես, թե ինչ մոլեգին ատելությամբ է նա հետո ոչնչացնելու այդ կուսակցությանը, իսկ Հայրենիքը դավաճանելու է. նա, մարդ, որին վստահվել է խորհրդային երկրի ողջ գաղափարական համակարգը:
1945-ին նա ուղարկվել է սովորելու ԽՄԿԿ(Բ) կենտկոմին առընթեր բարձրագույն կուսակցական դպրոցում և շուտով տեղափոխվել Մոսկվա՝ որպես Կենտկոմի հրահանգիչ: Կուսակցության ողջ պատմության ընթացքում հրահանգիչներից միայն երեք մարդ է աճել կենտրոնական կոմիտեի քարտուղարների՝ Մալենկովը, Պոնոմարևը և Յակովլևը: Բայց դավաճանը պարզվեց միայն մեկն էր։
1958 թ.-ին Ա. Յակովլևը, լինելով հասարակական գիտությունների ակադեմիայի ասպիրանտ, ուղարկվել է պրակտիկա ԱՄՆ-ում՝ Կոլումբիայի համալսարան, ուսանողների և ասպիրանտների փոխանակման միջազգային ծրագրի (այսպես կոչված Ֆուլբրայթի ծրագիր, որը ֆինանսավորվում է ԱՄՆ կառավարության կողմից) և 1958-ի հունվարին ստորագրված Ն. Ս. Խրուշչովի և Դ.Էյզենհաուերի կողմից ակադեմիական փոխանակման համաձայնագրի շրջանակներում: Սա ԽՍՀՄ-ի և ԱՄՆ-ի միջև մշակույթի և կրթության ոլորտում հետպատերազմյան առաջին փոխանակումն էր։ Ծրագրի պայմանների համաձայն, պրակտիկանտը պետք է իմանար այն երկրի լեզուն, որտեղ նրան ուղղորդում էին, և չպետք է լինի 35 տարեկանից բարձր: Ա. Յակովլևին մնացել էր ընդամենը երկու ամիս մինչև կրիտիկական տարիքի հասնելը, բայց նա, այնուամենայնիվ, համապատասխանում էր ընդհանուր չափանիշներին: Բայց ամեն ինչ այնքան էլ լավ չէր անգլերենի հետ, և նա ստիպված էր Նյու Յորք ժամանելիս անցնել Միջազգային տան և ամերիկյան լեզվաբանական կենտրոնի հատուկ դասընթացներ: Լեզվի դասերը շարունակվել են մինչև Յակովլևի՝ ԱՄՆ-ում գտնվելու ավարտը։
Պատահական է, թե ոչ, պարզվեց, որ Յակովլևի գիտական ղեկավարը Դեյվիդ Թրումենն է՝ ամերիկացի ամենանշանավոր հակակոմունիստական քաղաքագետներից մեկը։ Նա էր, ով ամերիկացի հայտնի քաղաքագետների հետ միասին օգնել են Յակովլևին գրականություն ընտրելու հարցում: Պետք է ասել, որ Յակովլեւը շատ բան է կարդացել: Շատ կարճ ժամանակահատվածում նա յուրացրել է ավելի քան 100 գիրք, 19 անուն պաշտոնական հրատարակություններ և հրապարակումներ, ինչպիսիք են Congressional Records-ը, Foreign Policy Bulletin-ը, 17 ամսագրերի և ութ թերթերի հավաքածուներ։ Ամենայն հավանականությամբ, հենց այդ ժամանակ է Յակովլևը հայտնվել ամերիկյան հատուկ ծառայությունների հետաքրքրությունների գոտում։
Պատահական է, թե ոչ, բայց նրա հետ փոխանակման խմբում մեկը ՊԱԿ-ի աշխատակից Օլեգ Կալուգինն էր։ Նույն Կալուգինը, ով արդեն պերեստրոյկայի ժամանակ, լինելով ՊԱԿ-ի սովետական գեներալ-մայոր, կդառնա հայրենիքի դավաճան: Հենց նրան անսպասելիորեն կվերականգնի Ելցինը, կվերադարձնի բոլոր մրցանակներն ու կոչումը։ Հենց նա է հետագայում գիրք գրելու, որում նա կտա այլ երկրներում գործակալներին ծածկելու բազմաթիվ գաղտնիքներ, ամբողջ աշխարհում գրքի թողարկումից հետո ձերբակալվեցին ռուս հետախույզներ, իսկ Կալուգինը ստացավ միլիոն գրքի հոնորար և ԱՄՆ քաղաքացիություն։
ԱՄՆ-ից Յակովլևը վերադարձել է բոլորովին այլ հայացքներով։ Եվ չնայած նրա դիսերտացիան, ինչպես և սպասվում էր, կոչվում էր "ԱՄՆ քաղաքագիտությունը և ամերիկյան իմպերիալիզմի հիմնական արտաքին քաղաքական դոկտրինները", բայց դրանում արդեն երևում էին հակառակ ուղղությամբ ուղղված մտքեր: Հանուն իր կարիերայի՝ Յակովլևը շարունակեց խաղալ կապիտալիզմի և իմպերիալիզմի քննադատի դերը։ Մտովի նա արդեն հակադրվում էր խորհրդային համակարգին։
Ավելի ուշ իր հուշերում նա գրել է այն մասին, որ երկրի դեմ պայքարի եւ նրա համակարգի դեմ պայքարի գաղափարը դեռեւս 1950-ական թվականներին էր կազմել:
"20-րդ համագումարից հետո մեր մերձավոր բարեկամների և համախոհների գերնեղ շրջապատում մենք հաճախ էինք քննարկում երկրի և հասարակության ժողովրդավարացման խնդիրները։ Նրանք ընտրեցին Լենինի ուշ գաղափարները քարոզելու պարզ մեթոդ։ Մի խումբ ճշմարիտ, այլ ոչ թե երևակայական բարեփոխիչներ մշակեցին (իհարկե, բանավոր) հետևյալ ծրագիրը: Լենինի հեղինակությամբ հարվածել Ստալինին, ստալինիզմին։ Եվ հետո, հաջողության դեպքում, Պլեխանովի և սոցիալ-դեմոկրատիաի հեղինակությամբ հարվածել Լենինին, լիբերալիզմի և բարոյական սոցիալիզմի հեղինակությամբ՝ հարվածել հեղափոխականությանը ընդհանրապես":
Դիվանագետի "աքսորը" Կանադա ուժեղացնում է ատելությունը ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ և մերձեցնում Գորբաչովի հետ:
Առաջին անգամ Յակովլևը բացահայտ բացվել է, երբ 1972 թվականին "Լիտերատուրնայա գազետա"-ում հոդված է հրապարակել "Ընդդեմ հակաիստորիզմի" վերնագրով։ Հոդվածում նա դեմ էր գրականության մեջ ծագող ազգային-հողային հոսանքին։ Հոդվածը խորամանկ է, լցված Լենինին հղումներով, բայց ուղղված է Ռուսաստանի պատմության դեմ և բացահայտ հարձակումներով այն գրողների վրա, ովքեր խթանում են այն: Նա չէր կարող թույլ տալ սովետական գաղափարախոսության շարունականությունն ու ամրապնդումը Ռուսաստանի պատմության հաշվին: Նա սոցիալիզմն ընկալում էր որպես բացարձակ չարիք, որի ոչնչացման համար, այդ չարիքը չպետք է ունենա խորը պատմական արմատներ։ Դա փոթորիկ առաջացրեց վերևներում և գրական շրջանակներում։ Վրդովված Շոլոխովը նույնիսկ այդ առիթով նամակ է գրել Բրեժնևին։
Յակովլևը ուշադրության տակ ընկավ, և, ինչպես այն ժամանակ ընդունված էր, որպես պատիժ բարձր մակարդակի ղեկավարների համար, դիվանագետին "աքսորեցին" Կանադա։ Ինքնասիրահարված Յակովլևը չէր կարող ներել սովետական իշխանության նման "նվաստացումը": Հենց այստեղ՝ Կանադայում, Յակովլևի հակախորհրդային տրամադրությունն ուժեղացավ, հատկապես Կանադայի վարչապետ Պիեռ Թրյուդոյի հետ բարեկամության ֆոնին։
Կանադական տասնամյակը Յակովլևի համար դարձավ սոցիալիստական համակարգի ոչնչացման ակտիվ նախապատրաստման ժամանակ: 1983-ի մայիսին Կանադայում, Գորբաչովի այցի ժամանակ, որը դեռ գլխավոր քարտուղար չէր, բայց արդեն Քաղբյուրոյի անդամ և ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար, նրանք մտերմացան, և հենց այդ ժամանակ հայտնվեց նրանց հայացքների ընդհանրությունը բազմաթիվ քաղաքական և գաղափարական հարցերի վերաբերյալ:
Մարդագայլի աստղային ժամը
Գորբաչովը համոզեց Անդրոպովին վերադարձնել Յակովլևին Կանադական "աքսորից", և ոչ թե կուսակցական, այլ ակադեմիական պաշտոնի: Նրա տեղը, ինչպես թվում էր, այնքան էլ նկատելի չէր՝ Համաշխարհային տնտեսության և միջազգային հարաբերությունների Ակադեմիական Ինստիտուտի տնօրեն։ Բայց Յակովլևը հավատարիմ մնաց իր համոզմունքներին։ Այստեղից էր, որ Սովետական տնտեսությունը բարեփոխելու գաղափարներն ուղարկվեցին ԽՄԿԿ Կենտկոմ, և հենց այստեղից էր, որ գրություն ուղարկվեց ԽՍՀՄ-ում օտարերկրյա կապիտալի մասնակցությամբ ձեռնարկություններ ստեղծելու նպատակահարմարության մասին: Այս քայլի ներդրման հետևանքները երկրի տնտեսության համար կործանարար էին։
Տարիներ անց Յակովլևը "շնորհակալություն կհայտնի" իր երկու հովանավորներին։ "Յուրի Անդրոպովը խորամանկ, նենգ և փորձառու մարդ է: Նա ոչ մի տեղ իսկապես չի սովորել: Բարոյական բռնաճնշումների կազմակերպիչ, մտավորականության վրա մշտական ճնշող՝ աքսոր, վտարում, բանտեր, հոգեբուժարաններ":
"Միխայիլ Սերգեևիչը իսկապես ... կադրային սխալներով նա ինձ, պետք է ասել, միշտ զարմացրել է։ Ոչ հիմար մարդ, բավականաչափ կրթված, լավ կարդացած: Կա նաև քաղաքական բնազդ։ Բայց որն է ինձ համար առեղծվածը, նա բացարձակապես չէր հասկանում մարդկանց: Նրան ասացին, օրինակի համար, որ Կրավչենկոն հարմար չէ Գոստելերադիո նախագահի պաշտոնում: Ընդ որում, նախագահական խորհրդում դեմ են քվեարկել։ Եվ նա ասում է, -"Դե, ինչպես ուզում եք, բայց ես միևնույն է նշանակում եմ":
Երկու տարի անց՝ 1985-ին, հենց որ Գորբաչովը դարձավ ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար, Յակովլևը հաստատվում է կենտրոնական կոմիտեի քարոզչության բաժնի վարիչ, իսկ հաջորդ տարի Յակովլևը դառնում է կենտրոնական կոմիտեի քարտուղար, իսկ մեկ տարի անց՝ Քաղբյուրոյի անդամ։ Դա այն աստղային ժամն էր, որին Յակովլևը ձգտում էր ամբողջ կյանքում: Սովետական պետության հանդեպ նրա ատելությունը զուգորդվում էր Գորբաչովի բուռն էներգիայի հետ, իսկ գլխավոր քարտուղարի հետ հայացքների ընդհանրությունը Յակովլևին տալիս էր անսահմանափակ վստահության վարկ: Հենց Յակովլևն էր դարձել պերեստրոյկայի գլխավոր գաղափարախոսը։ Սովետական գաղափարախոսության հետ մեկտեղ նա ջարդեց նաև ԽՍՀՄ–ի ռազմական լեռնաշղթան՝ բանակը:
Եգոր Լիգաչովի օգնական Վալերի Լեգոստաեւը հիշում է. -"Մշտապես խրախուսվելով իր մերձավոր շրջապատի կողմից, որում Յակովլեւն արդեն կարեւոր դեր էր խաղում, Գորբաչովը պատրվակ էր փնտրում ընդդիմադիր, ինչպես նա կարծում էր, ԽՍՀՄ զինված ուժերի ղեկավարության նկատմամբ հաշվեհարդար տեսնելու համար: Եվ այդ պատրվակը բերեց իր ինքնաթիռի պոչի վրա Մաթիաս Ռուստը։ Արդյունքում Յակովլևի ղեկավարած Գորբաչովը դատի է տվել 150 գեներալի և սպայի։ Ոչ միայն ՀՕՊ զորքերի ղեկավարությունը՝ ավիացիայի մարշալ Կոլդունովի գլխավորությամբ, այլ նաև պաշտպանության նախարար Մարշալ Սոկոլովը՝ իր բոլոր տեղակալներով, գլխավոր շտաբի պետը և նրա երկու առաջին տեղակալները, Վարշավայի պայմանագրի գլխավոր հրամանատարն ու շտաբի պետը, Գերմանիայում, Լեհաստանում, Չեխոսլովակիայում և Հունգարիայում զորքերի խմբերի բոլոր հրամանատարները, նավատորմի բոլոր հրամանատարները և շրջանների բոլոր հրամանատարները։ Մի շարք շրջաններում հրամանատարները բազմիցս փոխարինվել են։ Գորբաչովյան զտումների ալիքը հասել է առնվազն դիվիզիաների հրամանատարության մակարդակին, հնարավոր է նույնիսկ՝ էլ ավելի ցածր է անցել։ Իրականացված գործողության արդյունքում խորհրդային բանակի ղեկավարությունը փաստացի գլխատվեց"։
Իր կյանքի վերջում, հիշելով 1985-ի այն օրերը, երբ Գորբաչովը բարձրացավ իշխանության գագաթը, Յակովլևը ասաց, որ նա անմիջապես առաջարկեց նորաթուխ գլխավոր քարտուղարին սկսել սոցիալիզմի վերացման կուրս: Այնուամենայնիվ, Գորբաչովի պատասխանի իմաստը հետևյալն էր՝ "դեռ վաղ է"։ Ըստ Յակովլևի, Գորբաչովն այն ժամանակ դեռ վերջնականապես չի որոշել, որ "ժամանակն է ավարտել սովետական համակարգը", ուստի, դառնալով նրա աջ ձեռքը, նա ձեռնամուխ եղավ այս ուղղությամբ շարժիչ լինելուն:
"Սադրանք – մատնություն – ջարդ"՝ սա Յակովլևի գործողությունների բնորոշ մոդելն էր, որն ապահովում էր նրա շարժումը կուսակցական կարիերայում:
Անձեռնմխելի
Յակովլևի հասցեին առաջին ծանրակշիռ կասկածները ի հայտ եկան Բրեժնևի օրոք: Բայց երբ ՊԱԿ–ի նախագահ Անդրոպովը գլխավոր քարտուղարին ցույց տվեց հիմնավորմամբ գրություն, Լեոնիդ Իլյիչը պատասխանեց. "կենտրոնական վերստուգիչ հանձնաժողովի անդամը դավաճան չի կարող լինել"։
Երկրորդ անգամ, երբ Անդրոպովը կասկած հայտնեց Յակովլևի նկատմամբ, Սուսլովն արդեն միջամտեց, ով ասաց, որ դա կուսակցական մարմինները կհասկանան, առանց ԿԳԲ–ի անհրաժեշտությամբ: Յակովլևը երկար ժամանակ աշխատում էր Սուսլովի ղեկավարությամբ, ջերմորեն խոսում էր նրա մասին, և Յակովլևի բացահայտումը ստվեր կգցեր Սուսլովի վրա։ Սեփական անունը փրկելու համար Սուսլովը գործի հետագա շարժում չտվեց։
Հաջորդ անգամ Յակովլևի մասին զեկույցն արդեն ԿԳԲ-ի նախագահ Կրյուչկովից էր, որը կոմպրոմատային տեղեկատվությամբ եկավ Գորբաչովի մոտ։ Կրյուչկովը թույլտվություն է խնդրել Յակովլևի վերաբերյալ ստուգում անցկացնելու համար, սակայն Գորբաչովն արգելել է։ Գորբաչովը շատ լավ հասկանում էր, որ կասկածները կհաստատվեն, իսկ դա թույլ տալ չէր կարելի։
Քաոսի և վակխանալիայի դևը
1987 թվականի հունիսյան պլենումում, երբ Յակովլևն ընտրվեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի անդամ, նա նաև ընտրվեց Կենտրոնական Կոմիտեի Քաղբյուրոյի հանձնաժողովի նախագահ՝ ռեպրեսիաների հետ կապված նյութերի լրացուցիչ ուսումնասիրության համար: Այդ պահից Յակովլևի ձեռքում հայտնվում է սոցիալիստական երկրի ոչնչացնելու գաղափարական իշխանության ամբողջությունը:
Ենթադրվում է, որ, լինելով Կանադայում դեսպան, Յակովլևը ծանոթացել է այն ժամանակվա բեսթսելերին՝ անգլո–ամերիկացի Ռոբերտ Կոնկվեստի "Մեծ տեռոր" (1968) գրքին, որը հորինել և ներդրել է ստալինյան ժամանակաշրջանի նկատմամբ "Մեծ տեռոր" տերմինը և "զբաղվում էր" Ուկրաինայում "գոլոդոմորի" հարցով։
Հիմնվելով Կոնկվեստի "Մեծ տեռորի" գաղափարի վրա՝ Յակովլևը ստեղծում է Ստալինի ժամանակաշրջանի ԽՍՀՄ իր պատմությունը։ Սկսվում է Սովետական պատմության սևացումը, փաստաթղթերի լայնածավալ կեղծումը, փաստերի հորինումը և ԽՍՀՄ ոչնչացման խնդրին հակասող փաստաթղթերի ոչնչացումը:
Այս ամենը նետվեց հասարակության մեջ՝ սովետական գաղափարախոսության մերժում առաջացնելու, սեփական երկրի պատմության համար ամոթի զգացում ձևավորելու և հետագայում սովետական շրջանի հիշողությունները սերունդների հիշողությունից հանելու նպատակով:
ԽՍՀՄ-ի մասին բացասականության հսկայական զանգված, որը հետագայում վերցվեց և տարածվեց երեսուն տարվա ընթացքում Ռուսաստանի լիբերալ-դեմոկրատների և ժամանակակից վայ-պատմաբանների կողմից, հորինվեց և նետվեց, այդ թվում՝ կոնկրետ անձի, գաղափարախոսի, որի անունը Յակովլև է: Հենց նրա ձեռքում էին այն ժամանակ կենտրոնացած բոլոր լրատվամիջոցները։
Պետք է ասել, որ Յակովլեւը կարողանում էր կադրեր ընտրել։ Այսպիսով, 1991-ի ամռանը նա Վոլսկու, Պետրակովի, Պոպովի, Սոբչակի, Սիլաևի, Շատալինի, Շևարդնաձեի, Ռուցկու հետ ստորագրում է ժողովրդավարական բարեփոխումների շարժման (DDR) ստեղծման դիմումը և մտնում է նրա քաղաքական խորհրդի մեջ: Եվ նույնիսկ տարբեր ժամանակներում նրա ամենամոտ օգնականներն էին՝ Վիտալի Կորոտիչը, Վասիլի Աքսյոնովը, ռեժիսոր Յուրի Լյուբիմովը, օլիգարխ Բորիս Բերեզովսկին, դավաճան Օլեգ Կալուգինը... Յակովլևն անձամբ նշանակել է "Մոսկովսկիե Նովոստի", "Սովետական մշակույթ", "Իզվեստիա", "Օգոնյոկ", "Զնամյա" ամսագրերի, "Նոր աշխարհ" ամսագրերի խմբագիրների, այսինքն՝ ԶԼՄ–ների ամբողջ պերեստրոյկայի հոլովակը։ Հետագայում հենց այդ հրատարակությունները դարձան նրա "վերակառուցողական" կործանարար գաղափարախոսության խոսափողը։
1991 թվականի նոյեմբերի 6-ին նախագահ Ելցինը հրամանագիր ստորագրեց Ռուսաստանի տարածքում ԽՄԿԿ-ի և ՌՍՖՍՀ Կոմունիստական կուսակցության գործունեության դադարեցման, ինչպես նաև նրանց ունեցվածքի ազգայնացման մասին: Սա դարձավ կապիտալիզմի գաղափարական հաղթանակը, մի բան, որին Յակովլևն այդքան ձգտում էր այս բոլոր տարիներին:
"Ես խոսում էի "սոցիալիզմի նորացման" մասին, և ես ինքս գիտեի, թե ուր է գնում գործը": Նա ոչ միայն պարզապես գիտեր, այլև առաջնորդում էր այդ ամենը:
1993-1995 թվականներին Յակովլևը ղեկավարում էր հեռուստատեսության և ռադիոյի դաշնային ծառայությունը և Օստանկինո պետական հեռուստաընկերությունը: Դրանից հետո Օստանկինոն դադարեց գոյություն ունենալ, և դրա հիման վրա ստեղծվեց ՕՐՏ հեռուստաալիքը, որի վերահսկողությունը ստացավ Բ. Բերեզովսկին: Որպես այդ ժամանակի հեռուստատեսային բովանդակության օրինակ՝ հիշենք ծրագրային գաղափարական ֆիլմերից մեկը՝ Գովորուխինի նկարահանած "Այսպես ապրել չի կարելի"։ Եռերգություն, որի առաջին մասը լույս է տեսել 1990-ին, երկրորդը՝ "Ռուսաստանը, որը մենք կորցրեցինք" (1992) և "Մեծ քրեական հեղափոխություն" (1994):
Ֆիլմը ամբողջությամբ նվիրված է Սովետական իրականությանը այն ձևով, որը հեռուստադիտողը պետք է հիշի այն և, ըստ գաղափարախոսների, ինչ պետք է մտներ պատմության մեջ՝ աղքատություն, հասարակության արատներ, հանցավորության աճ, պետական համակարգի ճգնաժամ: Միևնույն ժամանակ, երկիրն ու մարդիկ ներկայացվեցին բացարձակապես բացասական լույսի ներքո: Չնայած սովետական երկրում նույնիսկ պերեստրոյկայի շրջանում կային շատ դրական մարդկային բաներ, որոնք չէին տեղավորվում գաղափարախոսության մեջ և գիտակցաբար բաց թողնվեցին: Բացահայտվեց միայն այն, ինչը ծառայում էր ԽՍՀՄ-ը սևացնելու գաղափարական խնդրին։
Սովետական համակարգը և ԽՍՀՄ-ը սևացնելու գաղափարական խնդիրը հարակից էին արևմտյան ժողովրդավարության առավելությունները ընդգծելու գաղափարական խնդրին, որի էկրանի հետևում թաքնված էր կապիտալիզմը: Կարևոր է գիտակցել, որ այդ ժամանակի գաղափարախոսները հիանալի հասկանում էին, որ կապիտալիզմը ժողովրդին բաց "վաճառելը" չի աշխատի, մերժումը չափազանց մեծ է, ուստի այն փաթաթվեց ժողովրդավարության կոնֆետի մեջ՝ սովետական քաղաքացիների համար նոր տերմին, որի հետ ոչ մի բացասական բան չկար:
Հասկանալու համար, թե ինչպես է աշխատել պրոկապիտալիստական գաղափարախոսությունը, ես մի հատված կտամ Ա. Յակովլևի "Նոր քայլ է պետք" հոդվածից "Իզվեստիա" թերթում 02.07.1991 թ:
"Ժողովրդավարական զարգացումը նախ և առաջ հզոր և գործուն սոցիալ-տնտեսական բազա է։ Երբ մենք պաշտպանում ենք տնտեսության բազմակողմանիությունը, սեփականության բոլոր ձևերի իրավահավասարությունը, ապամոնոպոլիզացիայի, ապապետականացման և սեփականաշնորհման անհրաժեշտությունը, խոսքը հեռու է միայն տնտեսական արդյունավետության նկատառումներից։ Բայց նախ՝ սոցիալ-տնտեսական այնպիսի ենթակառուցվածքի ստեղծման մասին, որն առավելագույնս կխոչընդոտի հակաժողովրդավարական, ավտորիտար նկրտումներն ու միտումները ... առանց ժողովրդավարության չկա արժանապատիվ ապագա: Իմ բարոյական պարտքն եմ համարում շարունակել պաշտպանել վերափոխումների գործը, փնտրել և օգտագործել արձագանքի դեմ պայքարի բոլոր արժանի ձևերը, հանուն ժողովրդավարության":
Վերակառուցման, ժողովրդավարացման և սեփականաշնորհման արդյունքը մենք տեսնում ենք հիմա՝ երեսուն տարի անց, բայց արդեն կապիտալիզմի այն մութ կողմերի ըմբռնումով, որոնք ժողովրդից թաքցրել են 1980-ականներին և 1990–ականների սկզբին։
Ես ուզում եմ հոդվածը լրացնել Յակովլեւի մեջբերումով իր հիշողություններից: Այն, որ ամեն ինչ ստացվեց այնպես, ինչպես ստացվեց, մեղավոր է, ըստ նրա, ոչ թե ինքը, ոչ թե ԽՍՀՄ-ի կործանման գաղափարախոսը, այլ ... ժողովուրդը, սովետական ժողովուրդը, որին Յակովլևը, իրեն բնորոշ արհամարհանքով սովետական ամեն ինչի նկատմամբ, անվանեց "լյումպենյան":
"Ինձ հաճախ են հարցնում՝ արդյոք մենք մտածել ենք, երբ սկսել ենք վերակառուցումը, ինչ կստացվի դրանից։ Համաձայն եք, թե ինչ է կատարվում հիմա: Ոչ ոք, այդ թվում՝ մենք, չէր կարող կանխատեսել, օրերով նկարել, թե ինչ կլինի։ Բայց իդեալում, իհարկե, մեր Ռեֆորմացիան՝ մեծ Ռեֆորմացիան, չէր ենթադրում ժողովրդի կենսամակարդակի նման կտրուկ նվազում։ Եվ իհարկե, ոչ մեկի մտքով չէր անցնում, անձամբ ինձ, օրինակ, որ ժողովրդավարացումն ինքնին, իսկ ավելի ճիշտ՝ ժողովրդավարական ընթացակարգերի հաստատումը կհանգեցնի իշխանությունների նման կտրուկ բախման։ Ես, այնուամենայնիվ, չէի կարծում, որ չնայած Ռեֆորմացիայի ամենադաժան դիմադրությանը, դիմադրողների ճակատն այդքան ընդարձակ կլինի, իսկ դիմադրությունը՝ այդքան երկար։ Ինձ թվում էր, թե "ազատություն" բառը և դրանից վեր խոյացող կազմակերպչական ձևը՝ ժողովրդավարությունը, կգերակշռեն մարդու մեջ, կգրավեն նրան։ Եվ հանուն դրա մարդիկ կարող են նյութական դժվարությունների ենթարկվել, գնալ ինքնասահմանափակման, խաղաղեցնել հավակնությունները։ Թվում էր, թե հանգամանքների ճնշման տակ նույնիսկ չարը ինչ-որ կերպ կմեղմի իրեն։ Այլ կերպ ասած, ես, ըստ էության, ռոմանտիկ էի։ Բայց ռոմանտիկ, ով իր պատկերացումները կառուցում է հիմնարար ծրագրի ենթադրությունների վրա՝ մարդու բնությունը, ազատության, ժողովրդավարության, ինքնարտահայտման, նախաձեռնության նրա դարավոր ձգտումը ... Երևի մեր բոլոր բարեփոխական ձեռնարկումներում մենք թերագնահատել ենք հասարակության կախվածության բնույթը, մարդկանց հսկայական զանգվածի լյումպենիզմով վարակվածությունը ... թերագնահատել ենք լյումպենությունը որպես երևույթ":
Յակովլևի գործն այսօր էլ կենդանի է։ Ժամանակակից մարմնավորման ձևերից մեկը Ստալինին և Հիտլերին հավասարեցնելու փորձն է, փորձ է արվում ստիպել ռուս ժողովրդին ապաշխարել ԽՍՀՄ-ի և սոցիալիզմի համար, որոնց սոցիալական գաղափարախոսությունը, նույնիսկ երեսուն տարի անց, դեռևս հանգիստ չի տալիս արևմտյան բուրժուազիային:
Բայց սա նպատակի ռազմավարական մասի միայն առաջին խնդիրն էր։ Հաջորդը "Կարթագենը պետք է քանդվի": 2022 թվականի փետրվարի 24-ը փոխեց իրադարձությունների ընթացքը, բայց չվերացրեց "յակովլևներին"։
